آیینه دوزی؛ انعکاس نور و آیینه در نقش و پارچه - میهن دی ال

هنر آینه کاری و در کل هنرهایی که به عامه مردم اختصاص دارند از آن جهت بسیار صاحب اهمیت هستند که بی واسطه تر و شفاف تر، فرهنگ مردم را منتقل می کنند و در مقایسه با معماری، نقاشی و هنرهای سفارشی هنرمند را در ارائه خواست ها و درونیاتشان آزادتر گذاشته اند.

هنر نساجی و بافندگی و بالاخص تزیینات بافته ها در سه تمدن بزرگ شرق یعنی موهنجودارو، هارپا و گندهارا قدمت زیادی دارد. این هنر بعدها به دست هنرمندان مغول به اوج درخشش خودش رسید و تا امروز ادامه پیدا کرده است. منطقه بلوچستان پاکستان از دیرباز مرکز بهترین کارهای سوزن دوزی و قلاب دوزی و سایر دوخت های دستی است. در میان کلیه صنایع هنری، ریسندگی قدیمی ترین و بااهمیت ترین هنر پاکستان به حساب می آمده است. طی قرون متمادی حضور سلاطین دهلی و سپس مغولان در شبه قاره، کارهای دستی ابریشمی و کتانی به اوج پیشرفت و ترقی خود رسید.

آینه دوزی روی لباس در سند و بلوچستان به عنوان یکی از بهترین انواع صنایع دستی محسوب می شود که به نام های گاج، کارموچ، میتی و بلوچ معروف اند. بهترین پارچه های جاز، دیبا، حریر، اطلس کین خواب، شین باف، شیرین باف بیرامی، شوشتری، تبریزی، گل باقالی و دیگر اقسام پارچه در این سرزمین از زمان های دور تا به امروز تولید می شود. همچنین صنایع هنری بسیار پیشرفته از قبیل ملیله دوزی، نقره دوزی و قلاب دوزی از زمان صنعت کاری مغول به ارث رسیده است که از میان آن ها می توان به زردوزی، گلابتون، کرچوب (نوعی آیینه دوزی به روی لباس) سلما ستاره، کشیده کاری و گوتا کاری اشاره کرد. چکنا کاری یک نوع پارچه پشت چرم است که از آینه و کریستال برای تزیین آن استفاده می شود که به ترتیب نیز معروف است.

به نظر می رسد هنر آینه دوزی از استان بلوچستان پاکستان به سیستان ما راه پیدا کرده و در آنجا با فرهنگ بومی ما مختلط شده است. این هنر در ایران دوره صفوی به اوج خودش می رسد.

زادگاه اصلی این هنر در ایران، شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان است و کمتر در منطقه ها دیگر دیده شده است. به آینه دوزی در گویش محلی بلوچستان ایران سامان گفته می شود که بین بومیان طرفداران زیادی دارد و کاربرد اصلی آن تزیین مرکب نوعروسان و اتاق ها و خانه های مسکونی است و برای تزیین لباس هم کاربرد دارد.

در سیستان و بلوچستان، آینه گاهی در کنار سکه دوزی بر روی لباس زنان یا کلاه مردان دوخته می شود که البته در بین زنان بلوچ دوختن آینه روی یک سطح تیره تماما سیاه رنگ به همراه سوزن دوزی ها نماد خودشید در دل کویر تشنه است، زیرا در کویر آنچه بیش از هر چیز دیگری خودنمایی می کند، خورشید سوزان و کویر سیاه رنگ است. این نگاه فلسفی به آینه این هنر زیبا را در بین بلوچ ها به هنری مقدس تبدیل کرده، زیرا بیانگر نگرش و محیط جغرافیایی زیستگاه آنان است.

دوختن آینه های کوچک و پولک با فواصل متفاوت یا یکسان بر روی لباس های محلی، جلیقه، کمربند و آویزهای دیواری با نخ های الوان، گاهی با ابریشم دوزی، قیطان دوزی و بخیه های تزئینی همراه است. این هنر به سکه دوزی و دکمه دوزی نیز معروفیت دارد.

آینه دوزی نه تنها دوختن آینه بر روی پارچه است، بلکه در اصل مواد متنوع، رنگارنگ و درخشان دیگری نظیر پولک و غیره را هم در برمی گیرد. هنرمندان سیستانی همراه آینه دوزی از خرمهره، قیطان، دکمه و منجوق به اشکال مختلف استفاده می کنند.

آینه دوزی هنری است بسیار زیبا که میزان های مختلف آینه را جهت تزئین به روی چرم یا پارچه می دوزند. وسایلی مانند افسار اسب و شتر یا گردنبند بز و میش که رهبری گله را به عهده دارند با آینه صدف و خرمهره تزئین می شود، زیرا در باور عامه مردم، آینه انعکاس دهنده واقعیت است و می تواند هر نگاه بدی را به صاحب آن برگرداند. به لحاظ همین خاصیت ویژه، آینه دوزی در فرهنگ دوخت های سنتی ایران چه روی لباس دوخته شود و چه روی وسایل کاربردی دیگر، جنبه طلسم گونه دارد و جهت رفع بدی از آن وسیله یا شخص یا فضایی است.

ابزار کار و مواد اولیه

آینه با قطر کم و به اشکال مربع یا دایره.

نخ: به صورت کلاف های کوچک در بازار در دسترس آینه دوزان قرار می گیرد. از یک رشته نخ شش لایه تشکیل شده، این نخ ها از لحاظ رنگ بسیار متنوع بوده و کار کردن با آن ها بسیار ساده است.

نخ ابریشمی: معروف ترین نخ های مورد مصرف در برخی از رشته های دوخت های سنتی ایران است و به صورت عمامه و کلاف در بازار موجود است.

سوزن گلدوزی که به نام های ذیل در بازار ایران یافت می شود:

سوزن کرول: مخصوص گلدوزی است. با سوزن شماره 9 کرول می توان نخ دمسه یک لا را دوخت و از شماره (0) آن برای نخ شش لایه می توان استفاده کرد.

سوزن چنایل: برای گلدوزی روی پارچه های ضخیم و درشت بافت به کار می رود شماره (14 یا 17)

پارچه های مورد استفاده در آینه دوزی شامل: ترگال، مخمل، ساتن و جیر است.

طریقه دوخت

آینه دوزی به دو شیوه به روی لباس دوخته می شود: زنجیره و دندان موشی؛ اما امروزه آینه های قاب دار که در کشور همسایه پاکستان ساخته می شود به وفور در بازار یافت می شود. دوخت این نوع آینه ها جنبه هنری ندارد فقط می تواند در برخی مواقع برای تزئین برخی از وسایل مانند کوسن، رومیزی، کیف و غیره کاربرد داشته باشد.

از آینه دوزی بر روی لباس های محلی، جلیقه، کمربند و آویزهای دیواری نیز استفاده می شود. ابتدا آینه را بر روی پارچه و طرح مورد نظر قرار داده و سپس روی آینه از جهت های مختلف به وسیله بست های فراوان به پارچه دوخته می شود، طوری که تقریباً تمام آینه به وسیله بست ها پر می شود و سپس از وسط آینه به کمک نخ های روی آینه و با دوخت دندان موشی بر روی پارچه متصل می شود.

تکنیک های هنر آینه دوزی

دوخت هایی که به صورت مشترک برای کلیه سوزن دوزی های موجود (اعم از آینه دوزی) مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از:

بخیه، کوک، شلال: موارد فوق در عملکرد به یک گونه است. زدن کوک های یک میزان به صورت فاصله دار یا متصل به هم. بسته به نوع کاربرد، دوخت زده می شود.

دندان موشی، دوخت جادگمه ای، دوخت پتویی: با استفاده از سوزن و نخ از قسمت چپ پارچه شروع به کار می کنیم. سوزن را به طرف روی پارچه حرکت داده و در حالی که نخ را به صورت حلقه در زیر انگشت دست چپ نگه داشته ایم تک بخیه ای عمودی بر سطح پارچه می زنیم و باز بسته به نوع کاربرد با تکرار این دوخت به صورت فشرده یا باز، دوخت را ادامه می دهیم.

زنجیره: با حلقه کردن نخ به زیر سوزن و زدن تک بخیه به صورتی که بستی حاصل شود زنجیره ایجاد شده البته این دوخت از بالا به پایین زده می شود.

بست دوزی: زدن تک بخیه برای اتصال مهره تزیینی یا نگهداری نخ های فانتزی به کار می رود.